पुस्तपालन आणि लेखाकर्म: 11वी आणि 12वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी एक सर्वसमावेशक मार्गदर्शक (मराठी माध्यम)

हा दस्तऐवज महाराष्ट्र राज्य मंडळाच्या 11वी आणि 12वीच्या वाणिज्य शाखेतील ‘पुस्तपालन व लेखाकर्म’ (Book Keeping and Accountancy) या विषयावर आधारित आहे. नवीन शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी हा दस्तऐवज तयार केला आहे, ज्यांना या विषयाची कोणतीही पूर्व माहिती नाही.

1. पुस्तपालन आणि लेखाकर्मचा परिचय

1.1 पुस्तपालन आणि लेखाकर्म म्हणजे काय?

पुस्तपालन आणि लेखाकर्म (Book Keeping and Accountancy) हे व्यवसायाच्या आर्थिक व्यवहारांची नोंद, वर्गीकरण, सारांश आणि विश्लेषण करण्याची एक प्रक्रिया आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, व्यवसायात होणारे पैसे देणे-घेणे, वस्तूंची खरेदी-विक्री, खर्च आणि उत्पन्न यांची व्यवस्थित नोंद ठेवणे म्हणजे पुस्तपालन. या नोंदींचा अभ्यास करून व्यवसायाची आर्थिक स्थिती समजून घेणे आणि त्याआधारे निर्णय घेणे म्हणजे लेखाकर्म.

यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• आर्थिक व्यवहारांची ओळख: कोणते व्यवहार पैशांच्या स्वरूपात आहेत हे ओळखणे.
• नोंदणी (Recording): या व्यवहारांची प्राथमिक नोंदींच्या पुस्तकात (उदा. जर्नल) नोंद करणे.
• वर्गीकरण (Classifying): समान स्वरूपाच्या व्यवहारांना एका ठिकाणी जमा करणे (उदा. लेजरमध्ये खाते उघडणे).
• सारांश (Summarizing): मोठ्या संख्येने असलेल्या नोंदींचा सारांश तयार करणे, जेणेकरून आर्थिक विवरणे तयार करता येतील (उदा. ट्रायल बॅलन्स, ट्रेडिंग खाते, नफा-तोटा खाते, ताळेबंद).
• विश्लेषण आणि अर्थ लावणे (Analyzing and Interpreting): तयार केलेल्या आर्थिक विवरणांचा अभ्यास करून व्यवसायाच्या आर्थिक स्थितीबद्दल माहिती मिळवणे.
• संवादन (Communicating): ही माहिती संबंधित व्यक्तींना (उदा. मालक, व्यवस्थापक, गुंतवणूकदार, सरकार) कळवणे.

1.2 पुस्तपालन आणि लेखाकर्म का शिकावे? (फायदे, उपयोग, उद्योग प्रासंगिकता)

पुस्तपालन आणि लेखाकर्म शिकणे हे केवळ वाणिज्य शाखेतील विद्यार्थ्यांसाठीच नाही, तर ज्यांना व्यवसाय सुरू करायचा आहे किंवा आर्थिक गोष्टींची समज वाढवायची आहे त्यांच्यासाठीही महत्त्वाचे आहे.

शिकण्याचे फायदे:

• आर्थिक साक्षरता: तुम्हाला पैशांचे व्यवहार कसे चालतात, व्यवसायात नफा-तोटा कसा काढला जातो, मालमत्ता आणि देयता (कर्ज) म्हणजे काय, याची सखोल माहिती मिळते.
• व्यवसाय व्यवस्थापन: व्यवसायाची आर्थिक स्थिती समजून घेण्यास मदत होते. कोणत्या गोष्टींवर खर्च जास्त होत आहे, उत्पन्न किती आहे, व्यवसायात किती नफा होत आहे, हे समजून व्यवसायासाठी योग्य निर्णय घेता येतात.
• कर नियोजन: सरकारला किती कर भरावा लागेल, हे ठरवण्यासाठी लेखाकर्म आवश्यक आहे.
• करिअरच्या संधी: अकाउंटंट, ऑडिटर, टॅक्स कन्सल्टंट, फायनान्स मॅनेजर अशा अनेक करिअरच्या संधी या क्षेत्रात उपलब्ध आहेत.
• गुंतवणूक आणि वैयक्तिक वित्त व्यवस्थापन: शेअर मार्केटमध्ये गुंतवणूक करताना किंवा स्वतःच्या वैयक्तिक खर्चाचे व्यवस्थापन करताना लेखाकर्माची मूलभूत तत्त्वे खूप उपयुक्त ठरतात.

उपयोग आणि उद्योग प्रासंगिकता: प्रत्येक व्यवसाय, मग तो छोटा असो वा मोठा, एकाकी व्यापारी असो वा मोठी कंपनी, त्यांना त्यांच्या आर्थिक नोंदी ठेवण्याची आणि त्यांचे विश्लेषण करण्याची आवश्यकता असते. बँका, वित्तीय संस्था, सरकारी कार्यालये, गैर-लाभकारी संस्था (Not-for-Profit organizations) या सर्वांमध्ये लेखाकर्माची गरज असते. डिजिटल युगात, अनेक सॉफ्टवेअर अकाउंटिंगसाठी उपलब्ध आहेत, परंतु त्या सॉफ्टवेअरचा प्रभावीपणे वापर करण्यासाठी लेखाकर्माची मूलभूत तत्त्वे समजून घेणे आवश्यक आहे.

1.3 थोडक्यात इतिहास (ऐच्छिक, संक्षिप्त ठेवा)

पुस्तपालन आणि लेखाकर्माचा इतिहास खूप जुना आहे. प्राचीन सभ्यतेमध्येही वस्तूंची देवाणघेवाण आणि साठ्याची नोंद ठेवली जात असे. भारतात, चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात कौटिल्याने ‘अर्थशास्त्र’ या ग्रंथात लेखाकर्माशी संबंधित काही संदर्भ दिले आहेत, ज्याला ‘देशी नामा’ प्रणाली म्हणून ओळखले जाते.

आधुनिक पुस्तपालन पद्धतीची सुरुवात 15 व्या शतकात इटलीमध्ये झाली. 1494 मध्ये, लुका डी बार्गो पाचिओली (Luca de Borgo Pacioli) नावाच्या इटालियन गणितज्ञाने ‘Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita’ या ग्रंथात दुहेरी नोंदणी पद्धतीचे (Double Entry System) सविस्तर वर्णन केले, ज्यामुळे लेखाकर्मात क्रांती झाली. या पद्धतीनुसार, प्रत्येक आर्थिक व्यवहाराचे दोन परिणाम होतात - एक डेबिट (नावे) आणि एक क्रेडिट (जमा), ज्यामुळे नोंदींची अचूकता सुनिश्चित होते.

औद्योगिक क्रांतीनंतर, मोठ्या उद्योगांचा उदय झाला, ज्यामुळे लेखाकर्माची गरज अधिक वाढली. 20 व्या आणि 21 व्या शतकात, संगणकाच्या आगमनामुळे लेखाकर्म प्रक्रिया अधिक जलद आणि कार्यक्षम झाली आहे.

1.4 आपले शिक्षण वातावरण सेट करणे (स्पष्ट अटींसह चरण-दर-चरण सूचना)

पुस्तपालन आणि लेखाकर्म शिकण्यासाठी कोणत्याही विशिष्ट ‘विकास वातावरणा’ची (development environment) गरज नाही, कारण हा विषय तांत्रिक प्रोग्रामिंगसारखा नाही. तथापि, तुम्हाला काही गोष्टींची आवश्यकता असेल:

आवश्यक साहित्य:

1. महाराष्ट्र राज्य मंडळाची 11वी आणि 12वीची ‘पुस्तपालन व लेखाकर्म’ (Book Keeping and Accountancy) पाठ्यपुस्तके (मराठी माध्यम उपलब्ध असल्यास): ही पुस्तके तुमच्या अभ्यासाचा मुख्य आधार असतील. तुम्हाला बालभारती (Balbharati) च्या अधिकृत वेबसाइटवर किंवा स्थानिक पुस्तकांच्या दुकानात मिळू शकतात.
   • 11वीच्या पुस्तकासाठी लिंक (इंग्रजी माध्यमात उपलब्ध): महाराष्ट्र राज्य बोर्ड 11वी पुस्तपालन व लेखाकर्म
   • 12वीच्या पुस्तकासाठी लिंक (मराठी माध्यमात उपलब्ध): 12वी पुस्तपालन व लेखाकर्म मराठी
2. वही आणि पेन: व्यावहारिक उदाहरणे सोडवण्यासाठी आणि नोट्स घेण्यासाठी.
3. कॅल्क्युलेटर: गणिते सोडवण्यासाठी.
4. शांत जागा: एकाग्रतेने अभ्यास करण्यासाठी.
5. संगणक आणि इंटरनेट कनेक्शन (ऐच्छिक, परंतु उपयुक्त): ऑनलाइन संसाधने, व्हिडिओ ट्यूटोरियल पाहण्यासाठी आणि पीडीएफ पुस्तके डाउनलोड करण्यासाठी.

सुरुवात करण्यासाठी पावले:

1. पाठ्यपुस्तके मिळवा: 11वी आणि 12वीची ‘पुस्तपालन व लेखाकर्म’ची महाराष्ट्र राज्य मंडळाची पाठ्यपुस्तके (मराठी माध्यम) खरेदी करा किंवा ऑनलाइन पीडीएफ स्वरूपात डाउनलोड करा.
2. अभ्यासक्रमाचे अवलोकन करा: पुस्तकात दिलेल्या अनुक्रमणिकेवरून (Syllabus) 11वी आणि 12वीच्या अभ्यासक्रमाचे एकंदर स्वरूप समजून घ्या. कोणत्या प्रकरणांवर किती भर द्यायचा आहे, हे लक्षात घ्या.
3. वेळापत्रक तयार करा: प्रत्येक प्रकरणासाठी किती वेळ द्यायचा, अभ्यास आणि सरावासाठी किती वेळ काढायचा, याचे एक साधारण वेळापत्रक तयार करा.
4. सराव करा: पुस्तपालन हा एक प्रात्यक्षिक विषय आहे. नुसते वाचून उपयोग नाही. तुम्हाला प्रत्येक संकल्पनेवर आधारित गणिते आणि उदाहरणे सोडवावी लागतील.

2. मूलभूत संकल्पना आणि पायाभूत तत्त्वे

पुस्तपालन आणि लेखाकर्माचा पाया मजबूत करण्यासाठी, तुम्हाला काही मूलभूत संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे.

2.1 पुस्तपालनाची ओळख

• पुस्तपालन (Book-Keeping): आर्थिक व्यवहारांची नियमित आणि पद्धतशीरपणे नोंद ठेवण्याची कला आणि प्रणाली. यात मुख्यतः व्यवसायातील प्रत्येक आर्थिक व्यवहाराची नोंद ‘जर्नल’ (नोंदणी पुस्तक) आणि ‘लेजर’ (खातेवही) मध्ये केली जाते.
• लेखाकर्म (Accountancy): पुस्तपालनापेक्षा अधिक व्यापक संकल्पना. यात आर्थिक नोंदी ठेवण्याव्यतिरिक्त त्यांचे विश्लेषण करणे, त्यांचा अर्थ लावणे आणि त्या माहितीचा उपयोग निर्णय घेण्यासाठी करणे समाविष्ट आहे.
• फायदे (Benefits):
  • व्यवहारांची संपूर्ण आणि अचूक नोंद होते.
  • नफा किंवा तोटा शोधण्यास मदत करते.
  • आर्थिक स्थिती समजण्यास मदत करते (मालमत्ता आणि देयता).
  • कर दायित्व निश्चित करण्यास मदत करते.
  • पुरावा म्हणून उपयुक्त.
  • व्यवसायाच्या प्रगतीचे मूल्यांकन करण्यास मदत करते.
• मर्यादा (Limitations):
  • केवळ आर्थिक व्यवहारांची नोंद करते, गुणात्मक बाबींकडे दुर्लक्ष करते.
  • भूतकाळातील माहितीवर आधारित असते.
  • अंदाजांवर अवलंबून असते (उदा. घसारा).

2.2 दुहेरी नोंदणी पद्धत (Double Entry System)

लेखाकर्माचा आधारस्तंभ म्हणजे दुहेरी नोंदणी पद्धत. या पद्धतीनुसार, प्रत्येक आर्थिक व्यवहाराचे दोन परिणाम होतात: एक नावे (Debit) आणि एक जमा (Credit). या दोन्ही नोंदी समान रकमेच्या असतात, ज्यामुळे आर्थिक नोंदी नेहमी संतुलित राहतात.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: समजा, तुम्ही ₹1,000 किमतीचा माल रोखीने विकला.

• या व्यवहाराचे दोन परिणाम आहेत: रोख (Cash) आली आणि विक्री (Sales) झाली.
• रोख हा एक मालमत्ता (Asset) खाते आहे आणि जेव्हा रोख येते तेव्हा ते नावे होते (Debit).
• विक्री हे उत्पन्न (Revenue) खाते आहे आणि जेव्हा उत्पन्न होते तेव्हा ते जमा होते (Credit).

म्हणून, याची नोंद अशी होईल:

• रोख खाते (Cash A/c) नावे (Debit) ₹1,000
• विक्री खाते (Sales A/c) जमा (Credit) ₹1,000

डेबिट आणि क्रेडिटचे नियम (Golden Rules of Accounting): लेखाकर्मामध्ये खात्यांचे मुख्य तीन प्रकार आहेत आणि त्यांच्यासाठी डेबिट आणि क्रेडिटचे विशिष्ट नियम आहेत:

1. वैयक्तिक खाते (Personal Account): व्यक्ती, संस्था किंवा कंपन्यांशी संबंधित खाती.

   • घेणाऱ्याला नावे करा (Debit the Receiver)
   • देणाऱ्याला जमा करा (Credit the Giver)
   • उदाहरण: रामला ₹5,000 दिले. (राम - घेणारा, त्याला नावे करा; रोख - मालमत्ता, बाहेर जात आहे, तिला जमा करा).
   • नोंद: राम खाते नावे ₹5,000, रोख खाते जमा ₹5,000.

2. वास्तविक खाते (Real Account): मालमत्ता आणि वस्तू संबंधित खाती.

   • जे आत येते त्याला नावे करा (Debit what comes in)
   • जे बाहेर जाते त्याला जमा करा (Credit what goes out)
   • उदाहरण: ₹10,000 किमतीचे फर्निचर खरेदी केले. (फर्निचर - आत येत आहे, त्याला नावे करा; रोख - बाहेर जात आहे, तिला जमा करा).
   • नोंद: फर्निचर खाते नावे ₹10,000, रोख खाते जमा ₹10,000.

3. नामात्र खाते (Nominal Account): उत्पन्न, खर्च, नफा आणि तोटा संबंधित खाती.

   • सर्व खर्च आणि तोटे नावे करा (Debit all expenses and losses)
   • सर्व उत्पन्न आणि नफा जमा करा (Credit all incomes and gains)
   • उदाहरण: पगार ₹2,000 दिला. (पगार - खर्च, त्याला नावे करा; रोख - बाहेर जात आहे, तिला जमा करा).
   • नोंद: पगार खाते नावे ₹2,000, रोख खाते जमा ₹2,000.

2.3 मूलभूत लेखा समीकरण (Basic Accounting Equation)

लेखाकर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचे समीकरण आहे: मालमत्ता (Assets) = देयता (Liabilities) + भांडवल (Capital)

या समीकरणात,

• मालमत्ता (Assets): व्यवसायाच्या मालकीच्या असलेल्या सर्व वस्तू आणि आर्थिक संसाधने, ज्यांचे भविष्यात आर्थिक मूल्य असेल. उदा. रोख, बँक शिल्लक, फर्निचर, इमारत, यंत्रसामग्री, स्टॉक, देणी येणारे ग्राहक (Debtors).
• देयता (Liabilities): व्यवसायाने इतरांना (उदा. बँक, पुरवठादार) द्यायची असलेली रक्कम किंवा कर्ज. उदा. बँक कर्ज, पुरवठादार (Creditors), देय बिले (Bills Payable).
• भांडवल (Capital): मालकाने व्यवसायात गुंतवलेले पैसे किंवा मालमत्ता. हे व्यवसायावरील मालकाचा हक्क दर्शवते.

हे समीकरण नेहमी संतुलित असते. प्रत्येक आर्थिक व्यवहारामुळे समीकरणाच्या दोन्ही बाजू समान राहतात.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण:

1. मालकाने व्यवसायात ₹50,000 रोख गुंतवले.

   • मालमत्ता (रोख) ₹50,000 ने वाढली.
   • भांडवल ₹50,000 ने वाढले.
   • समीकरण: ₹50,000 (मालमत्ता) = ₹0 (देयता) + ₹50,000 (भांडवल)

2. ₹10,000 किमतीचे फर्निचर रोखीने खरेदी केले.

   • रोख (मालमत्ता) ₹10,000 ने कमी झाली.
   • फर्निचर (मालमत्ता) ₹10,000 ने वाढले. (एक मालमत्ता कमी झाली आणि दुसरी वाढली, एकूण मालमत्ता समान राहिली).
   • समीकरण: ₹50,000 (मालमत्ता) = ₹0 (देयता) + ₹50,000 (भांडवल) (या व्यवहाराचा थेट देयता किंवा भांडवलावर परिणाम झाला नाही).

2.4 जर्नल (Journal) - प्राथमिक नोंदींचे पुस्तक

जर्नल हे असे पुस्तक आहे जिथे व्यवसायाचे सर्व आर्थिक व्यवहार त्यांच्या घडल्याच्या क्रमानुसार (कालक्रमानुसार) प्रथम नोंदवले जातात. याला मूळ नोंदीचे पुस्तक (Book of Original Entry) असेही म्हणतात.

जर्नलचा नमुना (Format of Journal):

जर्नलमधील नोंदी (Journal Entries) कशी करावी: प्रत्येक व्यवहारासाठी, डेबिट होणारे खाते आणि क्रेडिट होणारे खाते ओळखा आणि वरील नमुन्यात योग्य रकमांसह त्यांची नोंद करा. नोंदीच्या खाली कंसात व्यवहाराचे थोडक्यात स्पष्टीकरण (Narration) लिहा.

उदाहरण: व्यवहार 1: 2025 जानेवारी 1 रोजी, व्यवसायाचा मालक अजयने व्यवसायात ₹1,00,000 रोख आणले.

• विश्लेषण: रोख (Cash) व्यवसायात आली (वास्तविक खाते - आत येते त्याला नावे करा). अजयचे भांडवल (Capital) वाढले (वैयक्तिक खाते - देणारा, त्याला जमा करा).
• जर्नल नोंद:

व्यवहार 2: 2025 जानेवारी 5 रोजी, ₹20,000 चा माल रोखीने खरेदी केला.

• विश्लेषण: खरेदी (Purchases) हा खर्च आहे (नामात्र खाते - खर्च नावे करा). रोख (Cash) व्यवसायातून बाहेर गेली (वास्तविक खाते - बाहेर जाते त्याला जमा करा).
• जर्नल नोंद:

लघु-आव्हाने/व्यायाम: खालील व्यवहारांसाठी जर्नल नोंदी तयार करा:

1. 2025 जानेवारी 8 रोजी, रोहनला ₹15,000 चा माल उधार विकला.
2. 2025 जानेवारी 10 रोजी, बँकेत ₹50,000 जमा केले.
3. 2025 जानेवारी 12 रोजी, ₹5,000 चा पगार रोखीने दिला.
4. 2025 जानेवारी 15 रोजी, सुजाताकडून ₹10,000 रोख मिळाले.

2.5 लेजर (Ledger) - खात्यांची नोंदवही

लेजर हे जर्नलमध्ये नोंदवलेल्या व्यवहारांना वर्गीकृत करण्याचे पुस्तक आहे. येथे प्रत्येक खात्यासाठी (उदा. रोख खाते, बँक खाते, खरेदी खाते, विक्री खाते) स्वतंत्र पान किंवा जागा असते. जर्नलमध्ये केलेल्या नोंदी लेजरमध्ये त्यांच्या संबंधित खात्यांमध्ये ‘पोस्ट’ (Post) केल्या जातात.

लेजर खात्याचा नमुना (Format of a Ledger Account - ‘T’ Format):

 खाते नाव (Account Name)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख (Date) | तपशील (Particulars) | जर्नल पृष्ठ क्रमांक (J.F.) | रक्कम (Amount ₹) || तारीख (Date) | तपशील (Particulars) | जर्नल पृष्ठ क्रमांक (J.F.) | रक्कम (Amount ₹)
--------------|---------------------|--------------------------|-----------------||--------------|---------------------|--------------------------|-----------------
 नावे बाजू (Debit Side)                                          || जमा बाजू (Credit Side)

लेजरमध्ये पोस्टिंग (Posting to Ledger) कसे करावे: जर्नलमध्ये डेबिट झालेल्या खात्याच्या लेजरमध्ये ‘नावे’ बाजूला (Debit Side) नोंद करा आणि क्रेडिट झालेल्या खात्याच्या लेजरमध्ये ‘जमा’ बाजूला (Credit Side) नोंद करा.

उदाहरण: जर्नल नोंदी 1 आणि 2 लेजरमध्ये पोस्ट करू:

व्यवहार 1: 2025 जानेवारी 1 रोजी, व्यवसायाचा मालक अजयने व्यवसायात ₹1,00,000 रोख आणले.

• जर्नल नोंद: रोख खाते नावे ₹1,00,000, ते भांडवल खाते जमा ₹1,00,000.

लेजरमध्ये पोस्टिंग:

 रोख खाते (Cash Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख   | तपशील       | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख   | तपशील | J.F. | रक्कम (₹)
---------|-------------|------|----------||---------|------|------|----------
 2025    | भांडवल खाते |     | 1,00,000 ||         |      |      |
 जाने. 1 |             |      |          ||         |      |      |

 भांडवल खाते (Capital Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख | तपशील | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख   | तपशील    | J.F. | रक्कम (₹)
-------|------|------|----------||---------|----------|------|----------
       |      |      |          || 2025    | रोख खाते |     | 1,00,000
       |      |      |          || जाने. 1  |          |      |

व्यवहार 2: 2025 जानेवारी 5 रोजी, ₹20,000 चा माल रोखीने खरेदी केला.

• जर्नल नोंद: खरेदी खाते नावे ₹20,000, ते रोख खाते जमा ₹20,000.

लेजरमध्ये पोस्टिंग (मागील नोंदींसह):

 रोख खाते (Cash Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख   | तपशील       | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख   | तपशील   | J.F. | रक्कम (₹)
---------|-------------|------|----------||---------|----------|------|----------
 2025    | भांडवल खाते |     | 1,00,000 || 2025    | खरेदी खाते |     | 20,000
 जाने. 1 |             |      |          || जाने. 5  |          |      |

 खरेदी खाते (Purchases Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख   | तपशील   | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख | तपशील | J.F. | रक्कम (₹)
---------|----------|------|----------||-------|------|------|----------
 2025    | रोख खाते |     | 20,000   ||       |      |      |
 जाने. 5 |          |      |          ||       |      |      |

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. जर्नल विभागातील लघु-आव्हाने/व्यायामासाठी केलेल्या नोंदी लेजरमध्ये पोस्ट करा.
2. प्रत्येक लेजर खात्याची अंतिम शिल्लक (Closing Balance) काढा. नावे शिल्लक (Debit Balance) किंवा जमा शिल्लक (Credit Balance) ठरवा. (मोठ्या बाजूची बेरीज लहान बाजूतून वजा करा).

2.6 ट्रायल बॅलन्स (Trial Balance) - ताळेबंदाची पडताळणी

ट्रायल बॅलन्स हे सर्व लेजर खात्यांच्या डेबिट आणि क्रेडिट शिल्लक (Balances) यांची एक यादी आहे. हे लेखाकर्मातील गणिताच्या अचूकतेची तपासणी करण्यासाठी तयार केले जाते. जर ट्रायल बॅलन्सची डेबिट बाजूची एकूण बेरीज आणि क्रेडिट बाजूची एकूण बेरीज जुळली, तर याचा अर्थ तुमच्या नोंदी गणितानुसार अचूक आहेत. (हे सर्व चुका नसतील याची हमी देत नाही, परंतु गणिताच्या चुका टाळण्यास मदत करते.)

ट्रायल बॅलन्सचा नमुना:

लघु-आव्हाने/व्यायाम: लेजरमध्ये पोस्ट केलेल्या खात्यांच्या अंतिम शिल्लक वापरून एक ट्रायल बॅलन्स तयार करा आणि त्यांची बेरीज जुळते का ते तपासा.

3. मध्यवर्ती विषय (Intermediate Topics)

3.1 भागीदारी संस्थेची अंतिम खाती (Partnership Final Accounts)

भागीदारी संस्था म्हणजे दोन किंवा अधिक व्यक्तींनी नफा कमावण्याच्या उद्देशाने एकत्र येऊन केलेला व्यवसाय. भागीदारी संस्थेच्या आर्थिक वर्षाच्या शेवटी, नफा किंवा तोटा शोधण्यासाठी आणि त्यांची आर्थिक स्थिती दर्शवण्यासाठी अंतिम खाती (Final Accounts) तयार केली जातात.

यामध्ये मुख्यतः खालील खाती समाविष्ट असतात:

1. व्यापार खाते (Trading Account): व्यवसायाच्या मुख्य कार्यांमधून (वस्तूंची खरेदी-विक्री) होणारा एकूण नफा (Gross Profit) किंवा एकूण तोटा (Gross Loss) शोधण्यासाठी हे खाते तयार केले जाते. यात थेट खर्च (Direct Expenses) आणि थेट उत्पन्न (Direct Incomes) समाविष्ट असतात.
   • थेट खर्च (Direct Expenses): जे खर्च वस्तूंच्या खरेदी किंवा उत्पादनाशी थेट संबंधित असतात. उदा. खरेदी, मजुरी (Wages), कॅरेज इनवर्ड (Carriage Inward - मालाच्या वाहतुकीचा खर्च).
   • थेट उत्पन्न (Direct Incomes): मुख्यतः वस्तूंच्या विक्रीतून मिळणारे उत्पन्न.
2. नफा-तोटा खाते (Profit and Loss Account): व्यवसायाचा निव्वळ नफा (Net Profit) किंवा निव्वळ तोटा (Net Loss) शोधण्यासाठी हे खाते तयार केले जाते. यात अप्रत्यक्ष खर्च (Indirect Expenses) आणि अप्रत्यक्ष उत्पन्न (Indirect Incomes) समाविष्ट असतात.
   • अप्रत्यक्ष खर्च (Indirect Expenses): जे खर्च वस्तूंच्या खरेदी/उत्पादनेशी थेट संबंधित नसतात, परंतु व्यवसायाच्या व्यवस्थापन आणि विक्रीसाठी आवश्यक असतात. उदा. पगार (Salaries), भाडे (Rent), जाहिरात (Advertisement), घसारा (Depreciation).
   • अप्रत्यक्ष उत्पन्न (Indirect Incomes): जे उत्पन्न मुख्य व्यवसायाबाहेरून मिळते. उदा. मिळालेले व्याज (Interest Received), मिळालेले कमिशन (Commission Received).
3. ताळेबंद (Balance Sheet): हे एक विशिष्ट तारखेला (सामान्यतः आर्थिक वर्षाच्या शेवटच्या दिवशी) व्यवसायाची आर्थिक स्थिती (मालमत्ता आणि देयता) दर्शवणारे विवरणपत्र आहे. हे खाते नसून एक स्टेटमेंट आहे.

समायोजन (Adjustments): अंतिम खाती तयार करताना, ट्रायल बॅलन्समध्ये नसलेल्या परंतु आर्थिक वर्षाशी संबंधित काही व्यवहार विचारात घ्यावे लागतात. यांना ‘समायोजन’ (Adjustments) म्हणतात. प्रत्येक समायोजनाचे किमान दोन परिणाम असतात: एक डेबिट आणि एक क्रेडिट. उदा.

• अंतिम साठा (Closing Stock): व्यापार खात्याच्या जमा बाजूला आणि ताळेबंदाच्या मालमत्ता बाजूला.
• अदत्त खर्च (Outstanding Expenses): संबंधित खर्चात मिळवा आणि ताळेबंदाच्या देयता बाजूला.
• पूर्वदत्त खर्च (Prepaid Expenses): संबंधित खर्चातून वजा करा आणि ताळेबंदाच्या मालमत्ता बाजूला.
• घसारा (Depreciation): नफा-तोटा खात्याच्या नावे बाजूला आणि संबंधित मालमत्तेतून ताळेबंदाच्या मालमत्ता बाजूला वजा करा.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. व्यापार खाते आणि नफा-तोटा खाते यांच्यातील मुख्य फरक स्पष्ट करा.
2. ‘समायोजन’ लेखाकर्मामध्ये का आवश्यक आहेत? कोणत्याही दोन समायोजनांचे परिणाम स्पष्ट करा.

3.2 नफा न कमावणाऱ्या संस्थांची खाती (Accounts of ‘Not for Profit’ Concerns)

ज्या संस्थांचा मुख्य उद्देश नफा कमावणे नसून समाजसेवा, शिक्षण, कला किंवा धर्मादाय कार्य करणे असतो, त्यांना नफा न कमावणाऱ्या संस्था म्हणतात. उदा. शाळा, रुग्णालये, क्लब, धर्मादाय ट्रस्ट. या संस्था नफा न कमावणाऱ्या असल्या तरी त्यांना त्यांच्या आर्थिक व्यवहारांच्या नोंदी ठेवाव्या लागतात.

या संस्था खालील मुख्य खाती तयार करतात:

1. प्राप्ती आणि शोधन खाते (Receipts and Payments Account): हे रोख पुस्तक (Cash Book) सारखे आहे, जे विशिष्ट कालावधीतील सर्व रोख प्राप्ती (Cash Receipts) आणि रोख शोधन (Cash Payments) दर्शवते.
   • या खात्याच्या डेबिट बाजूला सर्व रोख प्राप्ती (उदा. वर्गणी, देणग्या) आणि क्रेडिट बाजूला सर्व रोख शोधन (उदा. पगार, भाडे) येतात.
   • याचे अंतिम शिल्लक रोख किंवा बँक शिल्लक दर्शवते.
2. उत्पन्न आणि खर्च खाते (Income and Expenditure Account): हे नफा-तोटा खात्यासारखे आहे, जे विशिष्ट कालावधीतील संस्थेचा अधिशेष (Surplus) (उत्पन्नाची खर्चापेक्षा जास्त) किंवा तूट (Deficit) (खर्चाची उत्पन्नापेक्षा जास्त) दर्शवते.
   • हे केवळ चालू आर्थिक वर्षाशी संबंधित उत्पन्न आणि खर्चाची नोंद करते (अदत्त खर्च, पूर्वदत्त उत्पन्न इत्यादी समायोजनांसह).
   • हे ‘नामात्र खाते’ (Nominal Account) च्या नियमांनुसार तयार केले जाते.
3. ताळेबंद (Balance Sheet): सामान्य व्यावसायिक संस्थांप्रमाणेच, नफा न कमावणाऱ्या संस्था देखील विशिष्ट तारखेला त्यांची आर्थिक स्थिती दर्शवण्यासाठी ताळेबंद तयार करतात. यात मालमत्ता आणि देयता तसेच भांडवल निधी (Capital Fund) किंवा सामान्य निधी (General Fund) दर्शविला जातो.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. प्राप्ती आणि शोधन खाते आणि उत्पन्न आणि खर्च खाते यांच्यातील तीन मुख्य फरक सांगा.
2. नफा न कमावणाऱ्या संस्थांसाठी ‘भांडवल निधी’ (Capital Fund) कशाप्रकारे तयार केला जातो?

3.3 भागीदारीची पुनर्रचना (Reconstitution of Partnership)

भागीदारी करारात बदल झाल्यामुळे भागीदारी संस्थेच्या स्वरूपात बदल होतो, याला ‘भागीदारीची पुनर्रचना’ म्हणतात. यात खालील प्रमुख परिस्थिती समाविष्ट आहेत:

1. भागीदाराचा प्रवेश (Admission of a Partner): जेव्हा नवीन भागीदार व्यवसायात प्रवेश करतो.

   • नवीन नफा वाटप प्रमाण (New Profit Sharing Ratio): सर्व भागीदारांच्या नफा वाटप प्रमाणात बदल होतो.
   • त्याग प्रमाण (Sacrifice Ratio): जुन्या भागीदारांनी नवीन भागीदारासाठी किती नफा सोडला, हे दर्शवते.
   • पूंजी (Capital) आणि ख्याती (Goodwill) चा व्यवहार: नवीन भागीदार पूंजी आणि ख्यातीची रक्कम (किंवा मूल्य) आणतो. ख्यातीचे विविध उपचार पद्धती (उदा. प्रीमियम पद्धत, मूल्यांकन पद्धत) असतात.
   • मालमत्ता आणि देयतांचे पुनर्मूल्यांकन (Revaluation of Assets and Liabilities): मालमत्ता आणि देयतांच्या सध्याच्या मूल्यांची नोंद करणे. यासाठी ‘पुनर्मूल्यांकन खाते’ (Revaluation Account) किंवा ‘नफा-तोटा समायोजन खाते’ (Profit and Loss Adjustment Account) तयार केले जाते.
   • संचित नफा/तोटा आणि राखीव निधीचे वाटप (Distribution of Accumulated Profits/Losses and Reserves): जुन्या भागीदारांमध्ये जुन्या नफा वाटप प्रमाणात वाटप केले जाते.

2. भागीदाराची निवृत्ती (Retirement of a Partner): जेव्हा एखादा भागीदार भागीदारीतून निवृत्त होतो.

   • नवीन नफा वाटप प्रमाण आणि लाभ प्रमाण (Gaining Ratio): उर्वरित भागीदारांचे नवीन नफा वाटप प्रमाण ठरवले जाते आणि त्यांना निवृत्त होणाऱ्या भागीदाराच्या हिश्यातून किती फायदा झाला हे ‘लाभ प्रमाण’ दर्शवते.
   • ख्यातीचा व्यवहार: निवृत्त होणाऱ्या भागीदाराला त्याच्या ख्यातीचा हिस्सा दिला जातो.
   • मालमत्ता आणि देयतांचे पुनर्मूल्यांकन.
   • निवृत्त होणाऱ्या भागीदाराला देय रक्कम (Amount payable to Retiring Partner): त्याच्या पूंजी, नफा, ख्याती आणि इतर हक्कांची एकूण रक्कम मोजली जाते आणि त्याला रोख रक्कम दिली जाते किंवा त्याच्या कर्ज खात्यात (Loan Account) हस्तांतरित केली जाते.

3. भागीदाराचा मृत्यू (Death of a Partner): जेव्हा एखाद्या भागीदाराचा मृत्यू होतो.

   • निवृत्तीसारखेच, परंतु मृत भागीदाराच्या कायदेशीर वारसाला (Executor) देय रक्कम दिली जाते.
   • मृत्यूच्या तारखेपर्यंतचा नफ्याचा हिस्सा काढणे.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. भागीदाराच्या प्रवेशाच्या वेळी ‘त्याग प्रमाण’ (Sacrifice Ratio) का काढले जाते?
2. ‘पुनर्मूल्यांकन खाते’ (Revaluation Account) तयार करण्याचा उद्देश काय आहे?

3.4 भागीदारी संस्थेचे विसर्जन (Dissolution of Partnership Firm)

भागीदारी संस्थेचे विसर्जन म्हणजे व्यवसायाची समाप्ती. यात व्यवसायाची सर्व मालमत्ता विकली जाते, देयता फेडल्या जातात आणि उर्वरित रक्कम भागीदारांमध्ये वाटली जाते. यासाठी ‘वसूल खाते’ (Realisation Account) तयार केले जाते.

वसूल खाते (Realisation Account):

• मालमत्ता विकून मिळालेले पैसे आणि देयता फेडण्यासाठी लागणारा खर्च नोंदवण्यासाठी हे खाते तयार केले जाते.
• सर्व मालमत्ता (रोख/बँक वगळता) वसूल खात्याच्या नावे बाजूला हस्तांतरित केल्या जातात.
• सर्व बाह्य देयता वसूल खात्याच्या जमा बाजूला हस्तांतरित केल्या जातात.
• मालमत्ता विकून मिळालेली रक्कम वसूल खात्याच्या जमा बाजूला येते.
• देयता फेडण्यासाठी केलेली रक्कम वसूल खात्याच्या नावे बाजूला येते.
• वसूल खात्याचे अंतिम शिल्लक विसर्जनावर झालेला नफा (Profit on Realisation) किंवा विसर्जनावर झालेला तोटा (Loss on Realisation) दर्शवते, जे भागीदारांमध्ये त्यांच्या नफा वाटप प्रमाणात वाटले जाते.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. भागीदारी संस्थेच्या विसर्जनामध्ये ‘वसूल खाते’ (Realisation Account) तयार करण्याची गरज का आहे?
2. वसूल खाते आणि नफा-तोटा खाते यांच्यातील दोन मुख्य फरक सांगा.

3.5 विनिमय पत्रे (Bills of Exchange)

विनिमय पत्र (Bill of Exchange) हे एक लेखी, बिनशर्त आज्ञापत्र असते, ज्यात एका व्यक्तीला (आदेश देणारा - Drawer) दुसऱ्या व्यक्तीला (आदेश स्वीकारणारा - Drawee) विशिष्ट रकमेचे पैसे विशिष्ट तारखेला किंवा मागणीनुसार देण्याचे निर्देश दिले जातात. हे व्यवसायातील उधारीच्या व्यवहारांमध्ये महत्त्वाचे असते.

विनिमय पत्रातील मुख्य पक्ष (Parties to a Bill of Exchange):

• आदेश देणारा (Drawer): जो बिल तयार करतो आणि दुसऱ्या व्यक्तीला पैसे देण्याचे निर्देश देतो (सामान्यतः विक्रेता).
• आदेश स्वीकारणारा (Drawee): ज्याला पैसे देण्याचे निर्देश दिले जातात आणि जो बिल स्वीकारतो (सामान्यतः खरेदीदार).
• प्राप्तकर्ता (Payee): ज्याला पैशांची रक्कम मिळणार आहे. तो आदेश देणारा किंवा तिसरी व्यक्ती असू शकतो.

विनिमय पत्राचे प्रकार:

• व्यापारी बिल (Trade Bill): जेव्हा वस्तूंच्या खरेदी-विक्रीतून बिल तयार होते.

विनिमय पत्रातील महत्त्वाच्या संकल्पना:

• स्वीकृती (Acceptance): आदेश स्वीकारणारा बिलावर स्वाक्षरी करून ते स्वीकारतो, ज्यामुळे ते कायदेशीर बंधनकारक होते.
• बिल अनादृत होणे (Dishonour of Bill): जेव्हा आदेश स्वीकारणारा बिलाची रक्कम देण्यास नकार देतो किंवा रक्कम देऊ शकत नाही.
• बिलाची नोंदणी (Noting of Bill): अनादृत झालेल्या बिलाची अधिकृत नोंद ‘नोटी पब्लिक’ (Notary Public) द्वारे केली जाते.
• वट्टेवारी (Discounting of Bill): आदेश देणारा (Drawer) देय तारखेपूर्वी बँकेकडून बिल वट्टेवारीवर (कमिशन देऊन) वटवून पैसे मिळवू शकतो.
• बिलाचे पृष्ठांकन (Endorsement of Bill): आदेश देणारा बिल तिसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरित करू शकतो.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. विनिमय पत्रातील तीन मुख्य पक्ष कोण आहेत आणि त्यांची भूमिका काय आहे?
2. ‘बिल अनादृत होणे’ म्हणजे काय आणि त्याची नोंद कशी केली जाते?

4. प्रगत विषय आणि उत्तम सराव (Advanced Topics and Best Practices)

4.1 कंपनी खाती - समभागांची विक्री (Company Accounts - Issue of Shares)

भागीदारी संस्थेच्या तुलनेत कंपन्यांचा आकार मोठा असतो आणि त्यांची भांडवलाची आवश्यकताही जास्त असते. कंपन्या भांडवल उभारण्यासाठी समभाग (Shares) विकतात. समभाग म्हणजे कंपनीच्या एकूण भांडवलाचा लहान हिस्सा.

समभागाचे प्रकार (Types of Shares):

1. समहक्क भाग (Equity Shares): हे कंपनीचे खरे मालकी हक्क दर्शवतात. त्यांना मतदानाचा हक्क असतो आणि नफ्यातील हिस्सा (लाभांश - Dividend) परिवर्तनीय असतो.
2. अग्रहक्क भाग (Preference Shares): यांना लाभांश मिळवण्यात आणि कंपनीच्या विसर्जनावेळी भांडवल परत मिळवण्यात प्राधान्य मिळते, परंतु त्यांना मतदानाचा हक्क नसतो.

समभागांची विक्री (Issue of Shares): समभाग खालील प्रकारे विकले जातात:

• समान किमतीवर (At Par): जेव्हा समभाग त्यांच्या दर्शनी मूल्यावर (Face Value) विकले जातात.
• अधिक किमतीवर (At Premium): जेव्हा समभाग त्यांच्या दर्शनी मूल्यापेक्षा जास्त किमतीवर विकले जातात. अतिरिक्त रकमेला ‘समभाग अधिमूल्य’ (Share Premium) म्हणतात.
• कमी किमतीवर (At Discount): जेव्हा समभाग त्यांच्या दर्शनी मूल्यापेक्षा कमी किमतीवर विकले जातात (सामान्यतः कंपन्यांना याची परवानगी नसते, काही विशिष्ट परिस्थितीत वगळता).

समभाग विक्रीची प्रक्रिया आणि नोंदी: समभागांची विक्री सामान्यतः हप्त्यांमध्ये केली जाते:

• अर्ज (Application): अर्जासोबत मिळणारी रक्कम.
• वाटप (Allotment): समभाग वाटप करताना मिळणारी रक्कम.
• पहिला/अंतिम हप्ता (First/Final Call): त्यानंतरच्या हप्त्यांमध्ये मिळणारी रक्कम.

समभाग जप्त करणे (Forfeiture of Shares): जर समभागधारकाने समभागांवरील कोणतेही हप्ते भरले नाहीत, तर कंपनी त्याचे समभाग जप्त करू शकते. जप्त केलेली रक्कम कंपनीला स्वतःकडे ठेवण्याचा अधिकार असतो.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. समहक्क भाग आणि अग्रहक्क भाग यांच्यातील मुख्य फरक स्पष्ट करा.
2. कंपनी समभाग ‘अधिमूल्यावर’ (At Premium) का विकते?

4.2 आर्थिक विवरणांचे विश्लेषण (Analysis of Financial Statements)

आर्थिक विवरणपत्रे (Financial Statements) म्हणजे व्यापार खाते, नफा-तोटा खाते आणि ताळेबंद. या विवरणांचे विश्लेषण करून व्यवसायाच्या कामगिरीचे आणि आर्थिक स्थितीचे मूल्यांकन केले जाते. या विश्लेषणातून व्यवस्थापक, गुंतवणूकदार आणि इतर संबंधित पक्ष महत्त्वाचे निर्णय घेऊ शकतात.

विश्लेषणाची साधने (Tools for Analysis):

• तुलनात्मक विवरणपत्रे (Comparative Statements): एकाच प्रकारच्या विवरणांची (उदा. व्यापार खाते) दोन किंवा अधिक कालावधींमधील आकडेवारीची तुलना करणे. यामुळे व्यवसायाच्या प्रवृत्ती (Trends) आणि बदलांची माहिती मिळते.
• सामूहिक आकार विवरणपत्रे (Common Size Statements): विवरणातील प्रत्येक घटकाला एकूण उत्पन्नाच्या किंवा एकूण मालमत्तेच्या टक्केवारीत दर्शवणे. यामुळे विविध व्यवसायांच्या कामगिरीची तुलना करणे सोपे होते.
• लेखांकन गुणोत्तर विश्लेषण (Accounting Ratios Analysis): आर्थिक विवरणातील दोन किंवा अधिक आकड्यांमधील संबंध दर्शवणारे गुणोत्तर काढणे. यामुळे व्यवसायाच्या तरलता (Liquidity), नफाक्षमता (Profitability), कार्यक्षमता (Efficiency) आणि दीर्घकालीन देयता (Solvency) यांचे मूल्यांकन करता येते.

काही महत्त्वाचे गुणोत्तर (Important Ratios):

• एकूण नफा गुणोत्तर (Gross Profit Ratio) = (एकूण नफा / निव्वळ विक्री) x 100
• निव्वळ नफा गुणोत्तर (Net Profit Ratio) = (निव्वळ नफा / निव्वळ विक्री) x 100
• चालू गुणोत्तर (Current Ratio) = चालू मालमत्ता / चालू देयता
• ऋण-भागभांडवल गुणोत्तर (Debt-Equity Ratio) = एकूण कर्ज / भागधारकांचे भांडवल

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. आर्थिक विवरणांचे विश्लेषण करणे का महत्त्वाचे आहे?
2. ‘चालू गुणोत्तर’ (Current Ratio) काय दर्शवते आणि ते व्यवसायासाठी का महत्त्वाचे आहे?

4.3 अकाउंटिंगमधील संगणक (Computer in Accounting)

आधुनिक युगात, बहुतेक व्यवसायांमध्ये आर्थिक नोंदी ठेवण्यासाठी आणि व्यवस्थापित करण्यासाठी संगणकांचा वापर केला जातो. हाताने नोंदी ठेवण्याऐवजी, अकाउंटिंग सॉफ्टवेअर (Accounting Software) मुळे काम जलद, अचूक आणि कार्यक्षम होते.

संगणकीकृत लेखा प्रणालीची वैशिष्ट्ये (Features of Computerized Accounting System - CAS):

• जलद प्रक्रिया: व्यवहार वेगाने नोंदवता येतात.
• अचूकता: मानवी चुका कमी होतात.
• स्वयंचलित अहवाल: ट्रेडिंग खाते, नफा-तोटा खाते, ताळेबंद आणि इतर अहवाल स्वयंचलितपणे तयार होतात.
• डेटा सुरक्षा: माहिती सुरक्षित ठेवता येते.
• तत्काळ माहिती: व्यवसायाची आर्थिक स्थिती त्वरित पाहता येते.
• पर्यायी विश्लेषण: वेगवेगळ्या प्रकारच्या विश्लेषणासाठी माहिती सहज उपलब्ध होते.

लोकप्रिय अकाउंटिंग सॉफ्टवेअर (Popular Accounting Software):

• Tally.ERP 9 (किंवा Prime): भारतातील सर्वात लोकप्रिय अकाउंटिंग सॉफ्टवेअर.
• QuickBooks: लहान आणि मध्यम व्यवसायांसाठी लोकप्रिय.
• SAP: मोठ्या कंपन्यांसाठी एंटरप्राइज रिसोर्स प्लॅनिंग (ERP) सॉफ्टवेअर.

लघु-आव्हाने/व्यायाम:

1. संगणकीकृत लेखा प्रणालीचे तीन फायदे आणि तीन तोटे सांगा.
2. तुमच्या मते, लहान व्यवसायासाठी कोणत्या प्रकारचे अकाउंटिंग सॉफ्टवेअर अधिक उपयुक्त असेल आणि का?

5. मार्गदर्शन केलेले प्रकल्प (Guided Projects)

लेखाकर्माची संकल्पना खऱ्या अर्थाने समजून घेण्यासाठी, तुम्ही खालील प्रकल्पांवर काम करू शकता. या प्रकल्पांमध्ये शिकलेल्या संकल्पनांचा प्रत्यक्ष वापर कसा करायचा हे तुम्हाला समजेल.

प्रकल्प 1: एका छोट्या किराणा दुकानासाठी मासिक आर्थिक नोंदी तयार करणे

उद्देश: एका काल्पनिक किराणा दुकानासाठी एका महिन्याच्या आर्थिक व्यवहारांच्या नोंदी जर्नल, लेजर आणि ट्रायल बॅलन्समध्ये करणे.

समस्या विधान: तुम्ही एका नवीन किराणा दुकानात ‘लेखापाल’ म्हणून रुजू झाला आहात. तुम्हाला जानेवारी 2025 महिन्यासाठी दुकानाचे आर्थिक व्यवहार नोंदवायचे आहेत.

माहिती: जानेवारी 2025 चे व्यवहार:

• जानेवारी 1: मालकाने व्यवसायात ₹2,00,000 रोख गुंतवले.
• जानेवारी 2: दुकानासाठी ₹50,000 किमतीचे फर्निचर रोखीने खरेदी केले.
• जानेवारी 3: ₹1,20,000 किमतीचा माल उधारीवर श्री. सुरेशकडून खरेदी केला.
• जानेवारी 5: रोखीने माल विक्री ₹80,000.
• जानेवारी 7: बँक ऑफ इंडियामध्ये ₹1,00,000 जमा केले.
• जानेवारी 10: ₹40,000 चा माल श्री. अजयला उधारीवर विकला.
• जानेवारी 12: श्री. सुरेशला ₹70,000 रोखीने दिले.
• जानेवारी 15: दुकानाचे भाडे ₹10,000 बँकेतून दिले.
• जानेवारी 18: श्री. अजयकडून ₹25,000 रोख मिळाले.
• जानेवारी 20: स्टेशनरी खर्च ₹2,000 रोखीने दिला.
• जानेवारी 25: कर्मचाऱ्यांचा पगार ₹15,000 रोखीने दिला.
• जानेवारी 30: बँक व्याजाचे ₹500 बँकेत जमा झाले.

प्रकल्पाची पावले:

पायरी 1: आवश्यक खाती ओळखा. प्रत्येक व्यवहारातील दोन खाती (एक डेबिट आणि एक क्रेडिट) ओळखा. उदाहरणासाठी, ‘मालकाने व्यवसायात ₹2,00,000 रोख गुंतवले’ या व्यवहारासाठी ‘रोख खाते’ आणि ‘भांडवल खाते’ ही दोन खाती असतील. तुम्हाला खालील खात्यांची आवश्यकता असू शकते:

• रोख खाते (Cash A/c)
• भांडवल खाते (Capital A/c)
• फर्निचर खाते (Furniture A/c)
• खरेदी खाते (Purchases A/c)
• श्री. सुरेश खाते (Mr. Suresh A/c - Creditor)
• विक्री खाते (Sales A/c)
• बँक खाते (Bank A/c)
• श्री. अजय खाते (Mr. Ajay A/c - Debtor)
• भाडे खाते (Rent A/c)
• स्टेशनरी खाते (Stationery A/c)
• पगार खाते (Salaries A/c)
• मिळालेले व्याज खाते (Interest Received A/c)

पायरी 2: जर्नल नोंदी तयार करा. दिलेल्या व्यवहारांसाठी ‘जर्नल’ मध्ये योग्य नोंदी तयार करा. प्रत्येक नोंदीसाठी डेबिट आणि क्रेडिटची रक्कम समान असल्याची खात्री करा.

उदाहरण (पहिली नोंद):

 दिनांक | तपशील             | L.F. | नावे रक्कम (₹) | जमा रक्कम (₹) |
-------|-------------------|------|--------------|--------------|
 2025  | रोख खाते           |     | 2,00,000     |             |
 जाने. 1 |    ते भांडवल खाते |     |              | 2,00,000    |
       | (व्यवसायात रोख आणल्याबद्दल) |     |              |             |

आता इतर व्यवहारांसाठी अशाच प्रकारे नोंदी करा.

पायरी 3: लेजर खाती तयार करा आणि नोंदी पोस्ट करा. प्रत्येक खात्यासाठी (उदा. रोख खाते, भांडवल खाते, खरेदी खाते) स्वतंत्र लेजर खाते (T-Format) तयार करा आणि जर्नल नोंदी त्या त्या लेजर खात्यांमध्ये पोस्ट करा. प्रत्येक पोस्टिंगनंतर जर्नलमध्ये L.F. (Ledger Folio) आणि लेजरमध्ये J.F. (Journal Folio) क्रमांक लिहा.

उदाहरण (रोख खाते आणि भांडवल खाते, पहिली नोंद):

 रोख खाते (Cash Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख   | तपशील       | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख   | तपशील | J.F. | रक्कम (₹)
---------|-------------|------|----------||---------|------|------|----------
 2025    | भांडवल खाते | 1    | 2,00,000 ||         |      |      |
 जाने. 1 |             |      |          ||         |      |      |

 भांडवल खाते (Capital Account)
----------------------------------------------------------------------------------
 तारीख | तपशील | J.F. | रक्कम (₹) || तारीख   | तपशील    | J.F. | रक्कम (₹)
-------|------|------|----------||---------|----------|------|----------
       |      |      |          || 2025    | रोख खाते | 1    | 2,00,000
       |      |      |          || जाने. 1  |          |      |

(L.F. आणि J.F. हे जर्नल आणि लेजरमधील पान क्रमांक दर्शवतात, त्यामुळे तुम्ही जर्नलमध्ये नोंद करताना L.F. कॉलममध्ये लेजर पान क्रमांक आणि लेजरमध्ये पोस्ट करताना J.F. कॉलममध्ये जर्नल पान क्रमांक लिहाल.)

पायरी 4: लेजर खात्यांच्या शिल्लक काढा. जानेवारी 31, 2025 रोजी प्रत्येक लेजर खात्याची अंतिम शिल्लक (Closing Balance) काढा. मोठ्या बाजूची बेरीज करा आणि त्यातून लहान बाजूची बेरीज वजा करा. शिल्लक ‘पुढे नेली’ (Balance c/d) आणि ‘मागे आणली’ (Balance b/d) म्हणून दर्शवा.

पायरी 5: ट्रायल बॅलन्स तयार करा. सर्व लेजर खात्यांच्या अंतिम शिलकांचा वापर करून जानेवारी 31, 2025 रोजीचा ट्रायल बॅलन्स तयार करा. डेबिट शिल्लक डेबिट कॉलममध्ये आणि क्रेडिट शिल्लक क्रेडिट कॉलममध्ये लिहा. दोन्ही बाजूंची बेरीज जुळते का ते तपासा. जर जुळली, तर तुमच्या नोंदी गणितानुसार अचूक आहेत.

टीप: या प्रकल्पामध्ये तुम्हाला स्वतःच नोंदी करून सराव करायचा आहे.

प्रकल्प 2: नफा न कमावणाऱ्या संस्थेसाठी अंतिम खाती तयार करणे

उद्देश: एका काल्पनिक स्पोर्ट्स क्लबसाठी प्राप्ती आणि शोधन खाते, उत्पन्न आणि खर्च खाते आणि ताळेबंद तयार करणे.

समस्या विधान: ‘खेळ माझा प्राण’ या स्पोर्ट्स क्लबची 31 मार्च 2025 रोजी संपलेल्या वर्षासाठीची आर्थिक माहिती तुम्हाला दिलेली आहे. तुम्हाला क्लबची अंतिम खाती तयार करायची आहेत.

माहिती: 1 एप्रिल 2024 रोजीच्या शिलका (Opening Balances):

• रोख शिल्लक: ₹20,000
• बँक शिल्लक: ₹50,000
• फर्निचर: ₹1,00,000
• खेळाचे साहित्य: ₹60,000
• भांडवल निधी (Capital Fund): ₹2,30,000 (तुम्ही हे अंतिम खाती तयार करताना शोधू शकता जर सर्व सुरुवातीच्या मालमत्ता आणि देयता दिल्या असतील).

31 मार्च 2025 रोजी संपलेल्या वर्षासाठीचे प्राप्ती आणि शोधन खाते (Receipts and Payments Account Summary):

अतिरिक्त माहिती (Adjustments):

1. वर्गणीपैकी ₹10,000 अजून मिळालेली नाही (Outstanding Subscription).
2. भाड्यापैकी ₹2,000 पुढील वर्षासाठी दिले आहे (Prepaid Rent).
3. फर्निचरवर 10% घसारा (Depreciation) आकारायचा आहे.
4. खेळाच्या साहित्यावर 20% घसारा आकारायचा आहे. (टीप: खेळाचे साहित्य 1 एप्रिल 2024 रोजी 60,000 होते आणि नवीन खरेदी 30,000 आहे).

प्रकल्पाची पावले:

पायरी 1: 31 मार्च 2025 रोजीची अंतिम रोख आणि बँक शिल्लक काढा. प्राप्ती आणि शोधन खात्यातील एकूण प्राप्तीमधून एकूण शोधने वजा करून अंतिम रोख आणि बँक शिल्लक शोधा.

पायरी 2: उत्पन्न आणि खर्च खाते (Income and Expenditure Account) तयार करा. केवळ महसुली (Revenue) स्वरूपाचे उत्पन्न आणि खर्च या खात्यात घ्या. समायोजनांचा विचार करा.

• उत्पन्न बाजू (Credit Side):
  • वर्गणी (मिळालेली + अदत्त)
  • देणग्या (जर सामान्य देणगी असेल तर)
  • मिळालेले व्याज
• खर्च बाजू (Debit Side):
  • पगार
  • भाडे (दिलेले - पूर्वदत्त)
  • फर्निचर दुरुस्ती
  • दूरध्वनी खर्च
  • प्रवास खर्च
  • वर्तमानपत्रांची खरेदी
  • फर्निचरवर घसारा (10%)
  • खेळाच्या साहित्यावर घसारा (20%)
  • (जुने क्रीडा साहित्य विकल्यामुळे झालेले नुकसान/नफा उत्पन्न किंवा खर्चात दाखवावे लागेल, परंतु येथे थेट उत्पन्न मानूया).

नफा-तोटा खात्याप्रमाणेच हे खाते तयार करा आणि ‘अधिशेष’ (Surplus) किंवा ‘तूट’ (Deficit) शोधा.

पायरी 3: 31 मार्च 2025 रोजीचा ताळेबंद (Balance Sheet) तयार करा. मालमत्ता, देयता आणि भांडवल निधी दर्शवा.

• देयता बाजू (Liabilities Side):
  • भांडवल निधी (सुरुवातीचा + अधिशेष किंवा - तूट)
  • अदत्त खर्च (जर असेल तर)
• मालमत्ता बाजू (Assets Side):
  • रोख शिल्लक (अंतिम)
  • बँक शिल्लक (अंतिम)
  • फर्निचर (सुरुवातीचे - घसारा)
  • खेळाचे साहित्य (सुरुवातीचे + खरेदी - घसारा)
  • अदत्त वर्गणी (Outstanding Subscription)
  • पूर्वदत्त भाडे (Prepaid Rent)
  • पुस्तके (मालमत्ता म्हणून विचारात घ्या)

टीप: नफा न कमावणाऱ्या संस्थेच्या बाबतीत, ‘भांडवल निधी’ हा मालकी हक्क दर्शवतो. तुम्ही सुरुवातीच्या मालमत्ता आणि देयतांचा वापर करून 1 एप्रिल 2024 रोजीचा ‘भांडवल निधी’ काढू शकता (मालमत्ता - देयता = भांडवल निधी).

स्वतंत्र समस्या सोडवण्यास प्रोत्साहन:

• घसारा काढताना खेळाच्या साहित्याच्या सुरुवातीच्या शिल्लक आणि नवीन खरेदीचा एकत्रितपणे विचार कसा कराल याचा विचार करा.
• जुने क्रीडा साहित्य विकल्यामुळे झालेला नफा किंवा तोटा उत्पन्न आणि खर्च खात्यात कसा दर्शवनार याचा विचार करा.

6. पुढील शिक्षण आणि संसाधने (Further Learning and Resources)

या दस्तऐवजाने तुम्हाला पुस्तपालन आणि लेखाकर्माची मूलभूत आणि काही मध्यवर्ती संकल्पना समजावून सांगितल्या आहेत. या विषयावर अधिक प्रभुत्व मिळवण्यासाठी आणि प्रगत संकल्पना शिकण्यासाठी, तुम्ही खालील संसाधनांचा वापर करू शकता:

6.1 शिफारस केलेले ऑनलाइन अभ्यासक्रम/ट्यूटोरियल

• Khan Academy: अकाउंटिंगच्या मूलभूत संकल्पनांसाठी उत्कृष्ट विनामूल्य व्हिडिओ ट्यूटोरियल उपलब्ध आहेत (इंग्रजीमध्ये).
  • वेबसाइट: https://www.khanacademy.org/ (Accounts and Finance Section)
• Coursera / edX / Udemy: या प्लॅटफॉर्मवर नामवंत विद्यापीठांचे आणि तज्ञांचे लेखाकर्मावरील सशुल्क अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत.
• YouTube Channels:
  • अनेक भारतीय शिक्षणतज्ञांचे YouTube चॅनेल आहेत जे 11वी आणि 12वीच्या अकाउंटिंग अभ्यासक्रमावर मराठी किंवा इंग्रजीमध्ये व्हिडिओ तयार करतात. तुम्ही “11th 12th Accountancy Marathi”, “Book Keeping and Accountancy Maharashtra Board” असे शोधून पाहू शकता.
  • उदाहरणार्थ, “Satish Science Academy” सारखे चॅनेल (माझ्या शोधात आढळले).
  • “Commerce Classes by Prof. Amith Kumar” (इंग्रजी आणि हिंदीमध्ये, पण संकल्पना स्पष्ट).

6.2 अधिकृत दस्तऐवजीकरण (Official Documentation)

• महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ (MSBSHSE) वेबसाइट: अभ्यासक्रम, नमुना प्रश्नपत्रिका आणि मंडळाच्या अधिकृत घोषणांसाठी ही मुख्य वेबसाइट आहे.
  • वेबसाइट: https://mahahsscboard.in/
• बालभारती (Balbharati) वेबसाइट: महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ. तुम्हाला 11वी आणि 12वीच्या पाठ्यपुस्तकांच्या अधिकृत पीडीएफ प्रती येथे मिळू शकतात.
  • वेबसाइट: https://balbharati.in/ (पुस्तपालन व लेखाकर्म विभागासाठी शोधा)

6.3 ब्लॉग आणि लेख (Blogs and Articles)

• जेव्हा तुम्ही एखाद्या विशिष्ट संकल्पनेत अडकता, तेव्हा ‘Balbharati Solutions’ किंवा ‘Maharashtra Board Solutions’ सारख्या वेबसाइट्सवरील लेख आणि सोल्युशन्स उपयुक्त ठरतात.
  • उदाहरणार्थ: Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Digest
  • Maharashtra Board Book Keeping and Accountancy 11th Notes

6.4 YouTube चॅनेल (YouTube Channels)

• तुमच्या अभ्यासासाठी अनेक चांगले YouTube चॅनेल उपलब्ध आहेत. तुम्ही “11th Accounts Marathi”, “12th Accountancy Maharashtra Board” असे शोधून तुम्हाला सोप्या भाषेत शिकवणारे चॅनेल शोधू शकता.
• काही चॅनेल महत्त्वाच्या प्रश्नांवर आणि बोर्ड परीक्षेच्या तयारीवर लक्ष केंद्रित करतात:
  • 12th Accounts Study Plan & Important Questions for Board Exam 2025
  • 12th Accounts Important Questions for HSC Board Exam 2025

6.5 समुदाय मंच/गट (Community Forums/Groups)

• विद्यार्थी अभ्यास गट: तुमच्या शाळेतील किंवा क्लासमधील मित्रांसोबत एक अभ्यास गट तयार करा. एकमेकांच्या शंका सोडवा आणि संकल्पना स्पष्ट करा.
• ऑनलाइन मंच: विशिष्ट शिक्षण वेबसाइट्सवर किंवा सोशल मीडियावर अकाउंटिंगशी संबंधित ग्रुप्समध्ये सामील व्हा. तुम्हाला तेथे तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात आणि इतरांना मदत करून तुमचे ज्ञान वाढवता येते.
• शिक्षक/प्रोफेसर: तुमच्या शिक्षकांशी नियमितपणे संपर्क साधा आणि तुमच्या शंकांचे निरसन करून घ्या.

6.6 पुढील पावले/प्रगत विषय (Next Steps/Advanced Topics)

या दस्तऐवजातील सर्व संकल्पना आणि प्रकल्पांवर प्रभुत्व मिळाल्यानंतर, तुम्ही अकाउंटिंग आणि फायनान्सच्या पुढील स्तरावर जाऊ शकता:

• कॉर्पोरेट अकाउंटिंग (Corporate Accounting): मोठ्या कंपन्यांची गुंतागुंतीची आर्थिक विवरणे आणि त्यांचे विश्लेषण.
• खर्च लेखाकर्म (Cost Accounting): उत्पादन खर्चाचे विश्लेषण आणि नियंत्रण.
• व्यवस्थापन लेखाकर्म (Management Accounting): व्यवस्थापकीय निर्णय घेण्यासाठी आर्थिक माहितीचा वापर.
• ऑडिटिंग (Auditing): आर्थिक विवरणांची सत्यता आणि अचूकता तपासणे.
• कर लेखाकर्म (Tax Accounting): कर कायद्यांनुसार नोंदी आणि अहवाल तयार करणे.
• फायनान्शियल मॅनेजमेंट (Financial Management): व्यवसायासाठी पैशांचे नियोजन, व्यवस्थापन आणि नियंत्रण.

या विषयांमध्ये सखोल अभ्यास करून तुम्ही वाणिज्य आणि वित्त क्षेत्रात एक यशस्वी करिअर घडवू शकता. शुभेच्छा!